در محيط‌هاي صنعتي با وجود ماشين آلات و ابزار فروان غالباً كارگران در معرض خطرات گوناگون قراردارند. با پيشرفت فن آوري و افزايش كاربرد ماشين در توليد نيز مخاطرات و احتمال بروز حوادث در اين گونه محيط‌ها فزوني مي‌گيرد.
ايمني علمي است كه در پيشگيري از بروز حوادث در محيط كار به ياري انسان مي‌شتابد و هموراه در راستاي حفاظت وحراست از نيروي كار و سرمايه گام بر مي‌دارد. ايمني امروزه در جهان به خصوص دركشورهاي صنعتي جاي پاي واقعي خود را پيدا كرده است و به عنوان امري ضروري ايفاي نقش مي‌نمايد.
امروزه مديران صنايع دريافته‌اند كه براي ارتقاء بهره‌وري و حتي براي انتقال و توسعه تكنولوژي تنها راه قابل توجه و مهم توجه به ايمني مي‌باشد و حتي بسياري از مديران كشورهاي پيشرفته ايمني را به صورت يك سرمايه گذاري با سودبرگشتي زياد چه از نظر اقتصادي و چه از نظر انساني مي‌بينند واين گونه با آن برخورد مي‌كنند. حوادث بسيار هزينه‌زامي‌باشند هزينه‌هايي كه به روشني ديده مي‌شوندشامل خسارات وارده به تجهيزات و محصول، بيكاري در زمان تغييرات، زمان بررسي، هزينة آموزشي جانشين‌ها و … است. از اين جهت است كه مديران كارخانه‌ها براي جلوگيري از هدر رفتن سرمايه درانديشه ايجاد برنامه و سيستم‌هاي ايمني در كارخانه‌هاي خود هستند.
مزاياي رعايت ايمني شامل؛ افزايش روحيه، كاهش فشار كار، كاهش حوادث، كاهش صدمات وارده، افزايش سطح رفاه و سلامتي، ارتقاء كيفيت محصول و بهره‌وري، كاهش مخارج درماني و افزايش كارآيي مي‌باشد.
با توجه به هزينه‌زايي حوادث و مزاياي رعايت ايمني كه در فوق آمد، توسعه و تقويت مؤسسات بهداشت حرفه‌اي و انجام اقدامات تأميني به منظور پيشگيري از خطرات محيط كار، جهت تعيين استاندارها و تحقيق و آموزش در بهداشت حرفه‌اي از الزامات ايمني محيط كار مي‌باشد.
ایمنی و بهداشت کار در صنایع
سرويس نظارتي خدمات بهداشت حرفه‌اي
براساس ماده ۹۶ قانون كار به منظور اجراي صحيح قانون كار و ضوابط فني، اداره كل بازرسي و وزارت كارو اموراجتماعي با وظايف مشخص، تشكيل گرديده است و مواد قانوني ۹۷، ۹۸، ۹۹، ۱۰۰، ۱۰۱، ۱۰۲،۱۰۳، ۱۰۴، ۱۰۵ و در مورد وظايف و اختيارات بازرسان كار در قبال مسائل ايمني و حفاظت فني كارخانجات و كارگاههاي تحت نظارت آنان توضيحات تكميلي ارائه مي‌دهند.
با توجه به مادة ۸۵ قانون كار، وزرات كار و امور اجتماعي مسئول حفاظت و ايمني در محيط كار و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي عهده‌دار بهداشت و درمان كارگران گرديده‌اند.
اجراي وظايف مربوط به ايمني و حفاظت صنعتي مندرج در قانون كار وزارت كار و امور اجتماعي بر عهدة ادارة كل بازرسي كار مي‌باشد. همچنين طبق مادة ۹۳ قانون كار جهت صيانت نيروي انساني و منابع مادي و نظارت بر حسن اجراي مقررات حفاظتي و بهداشتي در محيط كار و پيشگيري از حوادث و بيماري‌ها در كارگاه‌هايي كه وزارت كار و اموراجتماعي و وزارت بهداشت درمان و آموش پزشكي ضروري تشخيص دهند كميته حفاظت فني و بهداشت كار بايد هرماه يكبار در كارخانه تشكيل گردد.
كميتة ايمني و حفاظت فني
بنا به ماده ۹۳ قانون کار به منظور پيشگيري حوادث ناشي از كار و تأمين ايمني بيشتر و نظارت بر حفاظت و بهداشت كارگران معمولاً تشكيلاتي براي ايمني و حفاظت به نام كميتة حفاظت در كارگاه‌ها بوجود مي‌آيد. اين كميته‌ها انواع مختلفي داشته و متشكل از اشخاص متفاوت از كارگر ساده تا مسئولان قسمت‌ها، نمايندة كارفرما مي‌باشد. كار اصلي اين كميته‌ها بازرسي از محيط‌هاي كار، بررسي حوادث اتفاق افتاده و پيش‌بيني حوادث و جلوگيري از آنها مي‌باشد.
در ايران طبق مفاد آيين نامه حفاظت كارگاهي كه به تصويب شوراي عالي حفاظت فني وزارت كار رسيده است؛كارگاه‌هايي كه بيش از ۲۵ كارگر دارند، كارفرما موظف است كميته‌اي بنام كميته حفاظت با عضويت خود و نماينده‌اش،مدير فني، مهندس يا متخصص حفاظت، در صورت وجود مركز بهداشت كار پزشك مركز،يكي از استاد كاران و نمايندة كارگران تشكيل دهد. اين كميته بايستي لااقل ماهي يكبار تشكيل جلسه داده و رونوشت صورت جلسه نيز بايستي به وزارت بهداشت و وزارت كار ارسال گردد. طبق اين آيين نامه وظايف كميته حفاظت فني كارگاه‌ها به قرار زير است:
۱ـ بازرسي دقيق و مستمر از كليه قسمت‌هاي كارگاه و ارائه پيشنهاد در جهت سالم سازي محيط وجلوگيري از وقوع حوادث و خطرات احتمالي.
۲ـ تعيين خط‌مشي حفاظتي كارگاه
۳ـ تنظيم و آشنا ساختن كارگران به رعايت مقررات و دستورات حفاظتي و ايجاد علاقه و روح همكاري درامر حفاظت وبهداشت كار
۴ـ تشريك مساعي با بازرسان كار در اجراي دقيق و كامل آئين‌نامه‌هاي دستورات مربوط به حفاظت وبهداشت كار.
۵ـ تهيه آمار حوادث كار و تجزيه و تحليل آنها و اتخاذ تدابير لازم به منظور جلوگيري از وقوع نظاير آنها.
۶ـ تهيه دستورالعمل‌هاي لازم براي كار مطمئن و سالم با دستگاهها و ماشين‌هاي مربوط.
۷ـ تشويق كارگران و كساني كه در امر حفاظت، علاقه و جديت به خرج مي‌دهند و توبيخ افرادي كه در اين مورد قصور وسهل‌انگاري مي‌كنند.
۸ـ تهيه نظامات داخلي حفاظتي و بهداشتي كارگاه و نظارت در اجراي آن.
انظباط كارگاهي
يكي از مقولات مهم در كاهش حوادث انظباط كارگاهي مي‌باشد كه عوامل رواني، روانشناسي، فرهنگي و اجتماعي در ايجاد آن سهيم مي‌باشد. به تجربه ثابت شده است كه بوسيلة برقراري نظم در كارگاه ميزان حوادث كاهش چشمگيري داشته است.
انضباط كارگاهي را بايد در كارگاه بوسيلة مقررات ايمني و دستورالعمل‌هاي ايمني ايجاد نمود.مقررات ايمني: دستورات ايمني هستند كه از قانون كار ريشه مي‌گيرند و در هر كارخانه بنابر شرايط كاري آن واحد،مقرراتي توسط كميته ايمني تعيين ميگردد. اين مقررات عام و كلي هستند و لذا از دستورالعمل‌هاي ايمني مربوط به هر شغل استفاده مي‌شود.
دستورالعمل‌هاي ايمني: اين دستورالعملها شامل جزئيات مربوط به يك حرفه مشخص است كه توسط مسئولان ايمني تهيه و تنظيم مي‌شوند و براي شغل‌هاي مختلف دستوالعمل‌هاي جداگانه تهيه مي‌شود. اين دستورالعملها باتوجه به شرايط عملكرد هر حرفه مشخص ميگردد و بايد حداقل هر دوسال يكبار تجديد نظر شوند.
براي اين كه اين دستورالعملها و مقررات به خوبي پياده شوند بايد فرهنگ آن ايجاد گردد در غير اين صورت اين مقررات هر چند كامل هم باشند اجرا نمي‌‌گردند. براي ايجاد انظباط كارگاهي نيز بايد زمينة فرهنگي موجود باشد و براي نيل به اين هدف بايد دستورالعمل‌هاي كارگاهي را با جملات ساده كوتاه تهيه كرده و بر حسب محل انجام هر كار بر روي ديوارنصب نمود و روي ديوار نصب نمود و در اجراي آن نظارت به عمل آورد.
آموزش ايمني
در خط مشي شركت بايد به اين نكته اشاره شود كه آموزش بخش مهم و يكپارچه‌اي از خط مشي كلي بهداشت وايمني شركت مي‌باشد. همچنين بايد بيانگر اين مطلب باشد كه آموزش ايمني در كليه آموزش‌هاي حرفه‌اي شركت معمول شود. مسئوليت تضمين آموزش صحيح به كاركنان و شايستگي آنهابراي انجام عمليات ايمن به عهدة مديريت واحدهاي مختلف مي‌باشد. لذا هر مديري مشخص مي كند كه چه كسي و در چه زمينه‌اي نياز به آموزش دارد.
در خودشركت نيز بايد حداقل استانداردي مقرر شود تا اطمينان حاصل شود كه از كاركنان از خطرات دررابطه با كار خود آگاه بوده و در ضمن تضمين شود كه اقدامات كنترلي براي كاهش ريسك ناشي ازآسيب‌هاي فردي و يا كاهش ضايعات وخسارات وارده به اموال و يا محيط زيست صورت مي‌گيرد.
استانداردهاي آموزش براي آگاهي همة افرادي طرح ريزي مي‌شوند كه بايد آموزش ببينند و به يك سطح استاندارد مطلوب نائل گردند. در اين استاندارد اجراي يكنواخت آموزش وتداوم در شركت تضمين مي‌شود.
آموزش ايمني با اهداف مشخص، بايد بخش عمده‌اي از كلية آموزش‌هاي حرفه‌اي را تشكيل دهد. ازآنجايي كه اكثرحوادث در محل كارگاه‌ها رخ مي‌دهد، لذا اغلب آموزش‌هاي ايمني، همچنين آموزش‌هاي پيشگيري از حريق، در محل كاربه مدت كوتاه صورت مي‌گيرند. آموزش‌هاي اطفاء حريق و كمك‌هاي اوليه نيز به صورت كوتاه مدت و معمولاً خارج از محل كار انجام مي‌شوند. با تجزيه و تحليل وظايف شغلي مي‌توان نيازهاي آموزشي در موارد ايمني را شناسايي نمود.
بديهي است كه موارد آموزشي بايد مرتب بازنگري شوند و به هنگام تغيير وظايف نيز لازم است كه آموزش‌هاي مجددصورت گيرند.
در آموزش‌هاي عملياتي بايستي مواردي از قبيل بكار بردن ايمن مواد، تجهيزات و دستگاهها و همچنين تغيير و نگهداري و استفاده صحيح از وسايل و ابزار آلات مطرح گردند. براي مثال قبل از شروع كار، بايستي به كاركنان در زمينة خطرات دستگاهها، خواص مواد، ريسك‌هاي ناشي از هر گونه گاز يا بخار و همچنين تداوم عمليات ايمن، تعليمات لازم داده شود. مخصوصاً در جاهايي كه بايد مجوز‌هاي كار صادر شود، مثلاً به هنگام كار بر روي تجهيزات و يا دستگاهها، ورود به مخازن و يا در ديگر شرايط خطرناك لازم است آموزش‌هاي ايمني كافي داده شود تا دستور العمل‌ها توسط افراد تمرين شده و به آنها تفهيم گردد.
علاوه بر اين ضروري است كه كاركنان آموزش‌هاي لازم را فرا گيرند تا به هنگام وضعيت‌هاي اضطراري اقدامات مناسبي را انجام داد و از وسايل حفاظتي مخصوص استفاده نمايند.
هنگامي كه فهرستي از مهارت‌هاي مورد نياز تهيه گردد، بهتر است كه آموزش‌هاي گروه‌هاي مختلف كاري در يك ماتريس مشخص گرديده به صورتي كه تمام مواد آموزشي مورد نياز در بالاي ماتريس (ستون افقي) و گروه‌هاي كاري نيز در كنار ماتريس (ستون عمودي) ليست شوند. با استفاده از اين ماتريس معلوم ميگردد كه گروه‌هاي مختلف چه آموزش‌هايي نياز دارند.
پوسترها، دستورالعملها و علائم ايمني
استفاده از برچسب‌هاي مخصوص براي مواد خطرناك نيز يكي از تدابير حفاظتي است وبه اين جهت برطبق مقررات،كليه مواد خطرناك و ظروف آنها بايد داراي برچسب‌هاي مخصوص كه نشان دهندة كيفيت مادة محتوي ظرف است،باشد. برچسب‌هاي مورد استفاده بايد گويا و به طور كلي با تصوير نمايانگر خطربراي كارگر باشد. اين علايم تصويري داراي اين مزيت است كه حتي كارگران بي‌سواد نيز مي‌توانند آنها رابفهمند. اما علاوه بر اين شكل‌ها، برچسب‌ها بايدحاوي اطلاعاتي چون نام محصول، مخاطرات عمده،احتياطات لازم و نوع تدابير در صورت بروز حادثه نيز باشند. علايم ايمني داراي چهار شكل و رنگ استاندارد هستند که در زير آمده است .
ـ علايم بازدارنده: به شكل دايره با يك نوار مورب قرمز رنگ در وسط آن و با زمينه سفيد و ممكن است سمبل‌هايي جهت مصونيت در داخل و زير خط مورب باشد.
ـ علايم هشدار دهنده: به شكل مثلث، به رنگ زرد و معمولاً براي هشدار دادن و احتمال خطر بكار مي‌رود و براي تشخيص حدود گذرگاه‌هاي خطرناك و موانع به كار مي‌روند.
ـ علائم دستوري: علايمي هستند دايره‌اي شكل و به رنگ آبي كه اين علامت به مفهوم مجاز براي انجام مي‌باشد.
ـ علايم وضعيت ايمن: علايمي هستند به شكل مربع يا مستطيل با گوشه‌هاي خميده به رنگ سبز كه اين علايم دربارة وضعيت‌هاي ايمن و بي‌خطر بكار مي‌رود.
توجه: علايم ايمني تا حد امكان در معرض ديد كامل قرار بگيرند و حداقل در ارتفاع ۲٫۲ متر از كف زمين نصب شوند.
دستورالعمل‌هاي ايمني: دستور العمل‌هاي خوب و اساسي، بخش اصلي يك سيستم كار ايمن را تشكيل مي‌دهند.دستورالعمل‌هاي ايمني مشخص مي‌كند كه چگونه يك كار حساس بايد از نقطه نظر ايمني وبازدهي صورت بپذيرد.
مديريت، راهبري ايمني و بهداشت حرفه‌اي
مديريت، مسئول ايمني و بهداشت كاركنان است، در كارخانه‌هايي كه به صورت صنعتي اداره مي‌شوند،ايمني به عنوان بخشي از هزينه‌ها در نظر گرفته مي‌شود، اما بسياري از مديران در كشورهاي پيشرفته ايمني را به صورت يك سرمايه گذاري با سود برگشتي زياد، از نظر انساني و اقتصادي مي‌بينند.مديريت كارا و موثر، مسئوليت‌هاي ايمني و بهداشت حرفه‌اي در يك سازمان با كاهش ريسك حوادث و غيبت كاركنان دراثر حوادث و بيماري و همچنين تطبيق با مقررات مربوطه براي سازمان، مزايايي را در پي دارد كه در نهايت موجب كاهش هزينه‌هاي جاري نيز مي‌شوند. مديريت خوب بهداشت حرفه‌اي و ايمني همچنين موجب جلوگيري از بروز بسياري از حوادث ناشي از عدم آگاهي كاركنان نسبت به فعاليت‌هاي خود مي‌شود.
در سال ۱۹۹۸ كميته‌اي متشكل از انسيتو استاندارد بريتانيا، شركت‌هاي اصلي گواهي دهندة انگلستان و سايرسازمان‌هاي بين المللي استاندارد تشكيل شد كه نتيجة آن
OHSAS 18001 (Occpational health and Safety Assessment Series )مي‌باشد.
در واقع OHSAS18001 در پاسخ به نياز فوري سازمان‌ها به يك سيستم مديريت بهداشت حرفه‌اي و ايمني كه بوسيلة آن بتواند سيستم مديريت خود را مورد ارزيابي و تأكيد قرار دهند تدوين شده است.
استانداردهاي مديريتي ISO ( International Standard Organiztion)
هدف از سري استاندرادهاي ISO 9000، چگونگي ايجاد، تدوين و حفظ يك سيستم مدون كنترل كيفيت جهت جلب رضايت و اطمينان در مشتري است. نتايج مميزي اين سيستم به مشتري نشان مي‌دهد كه توليد كننده تا چه حد درقبال كيفيت توليد خود اعم از كالا و توليد و خدمات متعهد بوده و تا چه حد در تأمين نيازمندي‌هاي مشتري توانايي دارد.
اثرات استفاده از استاندارهاي سري ISO 9000 در موارد زير قطعي بوده و مزاياي واقعي را بدنبال دارد:
۱ـ صرفه‌جويي اقتصادي در توليد و خدمات توسط بكارگيري اين استاندرادها (سيستم توليد از شروع تا خاتمه همواره تحت كنترل قرار دارد)
۲ـ تقليل هزينه‌هاي توليد و خدمات پس از فروش معين به علت كاهش نواقص و اشكالات احتمال توليد وخدمات اين هزينه‌ها نيز كاهش مي‌يابد.
۳- كاهش منافع و زمان صرف شده بدين معنا كه طراحي مجدد يا اصطلاح آن به حداقل مي‌رسد.
۴ـ حداقل نمودن ضرر و زيان‌هاي توليد بوسيله وجود سوابق كاملاً ثبت شده از مرحله توليد و خدمات غالباًموجب ميگردد كه توليد كننده اين سوابق را به عنوان مرجعي براي پاسخگويي به مدعيان و يا تقليل مقدار خسارت بكار ببرد.
استاندارد ISO 9000 بطور كلي تحت عنوان استاندرادهاي مديريت كيفيت و تضمين كيفيت راهنماي انتخاب و استفاده برخي قواعد معين جهت انتخاب و بكارگيري استاندرادهاي كيفيت است.
استاندارد ISO 9001: مدلي براي تخمين كيفيت در طراحي توسعه توليد، نصب و توليد و خدمات پس ازفروش مي‌باشد.
استاندارد ISO 9002: مدلي را جهت تضمين كيفيت در توليد و نصب ارائه مي‌دهد.
استانداردISO 9003: مدلي را جهت تضمين كيفيت بازرسي و آزمايش نهايي مي‌باشد.
استاندارد ISO 9004 : استانداردهاي ارزشيابي و بررسي است و بيشتر به فعاليت‌هاي خدماتي وآموزشي مي‌پردازد.
استاندرهاي ISO 14000: نيز به منظور آگاهي از نيازهاي جهاني و رعايت قوانين و مقررات زيست محيطي و پاك نگهداشتن محيط كار و ارائه محصولات مطابق با استانداردهاي محيط زيست ايجاد شده است.
پس از گذشت چندين سال از مطرح شدن نياز به الگويي جهت مديريت ايمني و بهداشت حرفه‌اي، انتشاراستانداردBS 8800 راهنمايي براي اجرا و پياده سازي يك سيستم مديريتي ايمني و بهداشت حرفه‌اي مي‌باشد ولي به منظورتصديق و اخذ گواهينامه طراحي نشده و همچنين خواسته‌اي را برآورد نمي‌نمايد.
همانطور كه قبلاً گفته شد در سال۱۹۹۸ كميته‌اي متشكل از انستيتو استاندراد بريتانيا، شركت‌هاي اصلي گواهي دهندة انگلستان و ساير سازمان‌هاي بين‌المللي استاندراد تشكيل شد كه هدف آن تهيه و تدوين استاندارد واحدي بنام OHSAS 18001 بود. سري ارزيابي ايمني و بهداشت حرفه‌اي (OHSAS 18001) حاصل يكي شدن الگوهاي قبل بوده و استاندارد قابل مميزي و اخذ گواهي نامه مي‌باشد. اين استانداردهمچنين براي سازمان ISO به عنوان ابزار و پايه‌اي جهت تدوين استاندراهاي بين المللي در اين زمينه به كار مي‌ورد.
دامنه و كاربرد OHSAS 18001:
خصوصيات مجموعه‌هاي اززريابي ايمني و بهداشت شغلي (OHSAS) به بيان نيازمندي‌ها براي يك سيستم مديريت ايمني و بهداشت شغلي مي‌پردازد، تا سازمان را قادر سازد كه ريسك‌هاي ايمني و بهداشت شغلي را كنترل و عملكردخود را بهبود بخشد. اين استاندارد به بيان معيارهاي خاص عملكردايمني و بهداشت شغلي مي‌پردازد و نه خصوصيات مشروح و مفصلي را براي طراحي يك سيستم مديريت مي‌نمايد.
اين خصوصيات OHSAS براي سازماني قابل اعمال مي‌باشد كه بخواهد:
الف) يك سيستم مديريت ايمني و بهداشت شغلي را ايجاد نمايد تا ريسك‌هايي را كه براي كاركنان و سايرطرف‌هاي علاقمند كه ممكن است در معرض ريسك‌هاي ايمني و بهداشت شغلي همراه با فعاليت‌هاي سازمان باشند، حذف نموده و يا به حداقل كاهش دهد.
ب) سيستم مديريت ايمني و بهداشت شغلي راايجاد، نگهداري و به طور مستمر بهبود بخشد.
پ) از مطابقت با خط مشي بيان شدة ايمني و بهداشت شغلي خود اطمينان حاصل نمايد.
ت) اين مطابقت را به ديگران نيز اثبات نمايد.
ث) دنبال كسب گواهي يا ثبت سيستم مديريتي ايمني و بهداشت شغلي خود توسط يك سازمان خارجي باشد.
ج) مطابت خود را با اين خصوصيات OHSAS به صورت خود اظهاري اعلام نمايد.
ابعاد گستردگي بكارگيري اين استاندارد بستگي به عواملي نظير خط مشي ايمني و بهداشت شغلي سازمان، ماهيت فعاليت‌هاي آن و ريسك‌ها و پيچيدگي عمليات آن خواهد داشت.
اين خصوصيات OHSAS بيشتر براي پوشش دادن مسايل مربوط به ايمني و بهداشت شغلي در نظر گرفته شده است تا مسايل مربوط به ايمني محصول و خدمات.
